تاریخچه کارخانجات ایرانی

کارخانه ایرانیان

در سال 1287 خ. برابر با 1327 ق. نیز کبریت‌سازی «ایرانیان» در تبریز راه‌اندازی شد که لیبل‌های آن در ایتالیا یا روسیه چاپ می‌شد، اما کبریتش در ایران تولید می‌شده است. این کارگاه کبریت‌سازی نیز به دلیل ناآشنایی صاحبان آن با دانش فنی تولید کبریت، نتوانست با کبریت‌های خارجی به‌ویژه کبریت‌های روسی (که بازار تبریز را اشباع کرده بود) رقابت کند.

احتمالا در فاصله‌ی سال‌های 1288 تا 1297 خ.

کارخانه اسلام

چند تن از بازرگانان تبریز این کارخانه را راه‌اندازی کردند. در این کارخانه به‌علت مشکلات و نبود امکانات برای چاپ، برای نخستین بار دست به ابتکار جدیدی زدند و کبریت‌های خطی تولید کردند. بدین‌گونه که با قلم و جوهرهای رنگی روی لیبل‌ها نوشته و نقاشی می‌کردند (با قلم فرانسه) و هیچ کدام با دیگری هم‌خوانی نداشت. ظاهرا طرح اولیه‌ی آنها تاج کیانی (قجری) بوده که بعدها به طرح «دست دوستی» تبدیل می‌شود. به نظر می‌رسد در این کبریت‌سازی هم، تولید به‌شیوه‌ی دستی و محدود بود و به چند دلیل نتوانست دوام بیاورد:

1. ناآشنایی موسسان با مسایل فنی تولید کبریت
2. عرضه‌ی کبریت‌های روسی در بازار آذربایجان (کبریت‌های روسی با کیفیت‌تر و ارزان‌تر از کبریت‌های این کارخانه بود)
3. وقوع جنگ جهانی اول و هجوم بیگانگان به کشور
4. قحطی فراگیر در این سال‌ها در تبریز و سراسر ایران

امین‌الدوله با همکاری روس‌ها نخستین کارخانه‌ی کبریت‌سازی را در تهران راه‌اندازی کرد. کبریت‌های مختلفی در این کارخانه تولید شد که لیبل‌های آن در روسیه چاپ می‌شد. درباره‌ی این کارخانه مفصلا در متن کتاب توضیح داده شده است.

دوره‌ی مشروطه و استبداد صغیر

میرزاحسین واعظ این کارخانه‌ی کبریت‌سازی را راه‌اندازی کرد. به نظر می‌رسد بیشتر «کارگاه» کبریت‌سازی بوده تا «کارخانه»‌ی کبریت‌سازی. کبریت به‌شیوه‌ی دستی و محدود، در این کارگاه تولید می‌شده است. به اقتضای زمان شعارهای میهنی روی قوطی چاپ می‌شد، اما چون اطلاعات فنی در این کار نداشت، کارخانه در مدت کمی مجبور به تعطیل شد. از این کبریت‌ها نمونه‌ای موجود نیست. طبق گفته‌ی اشخاص مسن نوشته‌های روی قوطی‌ها از این قبیل بود: حب‌الوطن من الایمان / ایران خزانه بکر است / برای پیشرفت وطن امتعه داخلی خریداری فرمایید.

این کارخانه توسط غفار رحیم‌زاده خویی تاسیس شد و یک سال پس از راه‌اندازی توانست امتیاز انحصاری کبریت آذربایجان را دریافت کند. این امتیاز با تصویب مجلس شورای ملی برای 15 سال به کبریت‌سازی ممتاز اعطا شد که پس از اجرایی شدن قانون انحصار کبریت در کشور، این امتیاز کم‌رنگ شد. ممتاز در سال 1304 یکی از پنج کارخانه‌ی بزرگ کشور بود. رضاشاه در سال 1306 از این کارخانه دیدن کرد و سفارش مخصوص به این کارخانه داد. ممتاز همان سال تجهیزات جدیدتری وارد کرد و کارخانه را بیشتر توسعه داد. در این سال مجلس دو مصوبه‌ی دیگر در حمایت از ممتاز به تصویب رساند. دهه 1340 و 1350 عرصه‌ی رقابت سه تولیدکننده‌ی بزرگ بود: توکلی، ممتاز و صدقیانی. ممتاز پس از انقلاب به فعالیت خود ادامه داد و اکنون دومین تولیدکننده‌ی بزرگ کبریت در کشور است.

توکلی، نخستین کارخانه‌ی کبریت‌سازیِ ثبت‌شده در ایران است. در سال 1297 توسط حاج‌آقا کبریت‌ساز توکلی راه‌اندازی شد. تولیداتش در آغاز به شیوه‌ی دستی و محدود بود. با راه‌اندازی کبریت‌سازی ممتاز که مجهز به ماشین‌آلات روز بود، نیز اخذ امتیاز انحصار کبریت در آذربایجان توسط ممتاز، تولید توکلی متوقف شد. تا سال 1313 که قانون انحصار کبریت اجرایی شد و توکلی تولیداتش را از سر گرفت و به رقابت با ممتاز پرداخت. در اواسط دهه‌ی 1320 ماشین‌آلات گسترده وارد کرد و به میزان تولیدش افزود. پس از انقلاب مدتی متوقف شد و با نام کبریت ملی 29 بهمن فعالیت کرد که دوباره به نام اصلی خود «توکلی» بازگشت. توکلی اکنون بزرگ‌ترین تولیدکننده کبریت در ایران است که طرح‌ها متنوعی تولید می‌کند.

مشخص نیست این کارخانه توسط چه کسی راه‌اندازی شد، اما یکی از قدیمی‌ترین کارخانه‌هایی است که طرح‌های متفاوتی در لیبل‌هایش ارائه داد. طرح‌های نخستینِ پرتوی مانند ممتاز با حاشیه‌نگاری ساخته و پرداخته شده و به مرور تصویر هم روی لیبل‌ها درج شد. کبریت‌های این کارخانه جزو نایاب‌ترین طرح‌هاست. تصویر فرشته‌ی روی یکی از لیبل‌های پرتوی، به دفعات توسط کارخانه‌های دیگر (به شکل‌های مشابه) مورد استفاده قرار گرفت. این‌که پرتوی تا چه سالی فعال بوده، اطلاعاتی در دست نیست.

این کارخانه در سال 1304 توسط حاج میرزااحمد وجدانی تاسیس شد. وجدانی مدتی در کبریت ممتاز کار کرده بود، بعدا مستقل شد، اما به سبب امتیاز انحصاری کبریت در آذربایجان، به همدان رفت و کارخانه‌ی کبریت همدان را راه‌اندازی کرد. همدان، پس از تهران و تبریز سومین شهری است که صاحب کارخانه‌ی کبریت شد. وجدانی سپس در اصفهان هم کارخانه‌ی کبریت راه انداخت، اما این‌که نام این کارخانه چیست و چه سالی تاسیس کرد، سند معتبری موجود نیست. نخستین طرح‌ لیبل این کارخانه، مانند طرح‌های ممتاز و توکلی، با حاشیه‌های ساده و عنوان کبریت همدان آراسته شده بود که به سه رنگ مجزا (بنفش، سبز و آبی) منتشر شد.

از این کارخانه فقط یک طرح لیبل موجود است که مربوط به پیش از قانون انحصار است. این طرح بعدا در کبریت فیروز اصفهان با تغییراتی در بک‌گراند منتشر شد. طرح مینیاتوری این کارخانه جزو کمیاب‌ترین کبریت‌هاست.

اصفهان، پس از تهران، تبریز و همدان چهارمین شهری است که صاحب کارخانه‌ی کبریت شد. در سال 1312 نیز سه کارخانه‌ی کبریت‌سازی در این شهر راه‌اندازی شد. یکی از این کارخانه‌ها که ظاهرا زودتر از بقیه آغاز به‌کار کرده، کبریت «اصفهان» نام دارد. معمولا نخستین کارخانه‌ی کبریت‌سازی در هر شهر، نامش را از همان شهر می‌گرفته، به مرور که کارخانه‌های دیگر در آن شهر راه‌اندازی می‌شد، نام‌های دیگری می‌گرفتند. احتمالا این همان کارخانه‌ای است که مهدی‌خان موسی‌زاده در سال 1312 مجوزش را از اداره‌ی صناعت و فلاحت گرفته بود. مدیر کارخانه‌ی ممتاز (محمد باقر خویی) پس از این در نامه‌ای به وزارت مالیه مدعی می‌شود که او زودتر قصد داشته دومین کارخانه‌اش را در اصفهان دایر کند.

این کارخانه احتمالا همان است که حاج میرزااحمد وجدانی با همکاری غلام حبشیان راه‌اندازی کرده بود. از این کارخانه نیز دو طرح لیبل موجود است که مربوط به پس از انحصار است. تنها شیرِ نشسته در کبریت‌های ایرانی (پیش از انقلاب) مربوط به این کارخانه است. این شیر، با اندکی تغییر، دو بار طراحی شده است.

از این کارخانه دو طرح لیبل موجود است که یکی مربوط به پیش از قانون انحصار و دیگری پس از آن است. طرح شتر بارکش این کارخانه جزو کمیاب‌ترین کبریت‌هاست. کبریت‌های این کارخانه جزو معدود کبریت‌هایی است که عبارت made in persia درج شده است. پس از آن کمتر دیده شده که این عبارت درج شود.

کبریت‌سازی میهن جزو کارخانه‌هایی است که پس از قانون انحصار در تهران آغاز به‌کار کرد. تنها لیبل این کارخانه یک سرباز هخامنشی است که در میان هلالِ برگ‌ها جای گرفته است. لیبل‌ها به دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی منتشر شده است. احتمالا خسروانی مدیر آن بوده است. این موسسه به‌علت طولانی بودن مدت فعالیتش، رنگ و نوع کاغذ آن در حال تغییر بود و به رنگ قرمز روشن روی کاغذ سفید چاپ شده است. این کارخانه با این‌که مدتی است تعطیل شده، اما به‌علت وفور محصول آن جزو کبریت‌های ارزان‌قیمت است.

این کارخانه احتمالا همان کارخانه‌ای است که اداره صناعت و فلاحت، مجوز تاسیس‌اش را در 12/10/1312 به‌نام سید یعقوب آل‌محمد و میرکاظم غافرین صادر کرد. یکی از فعال‌ترین کبریت‌سازی‌های پس از قانون انحصار است و بر پایه‌ی یکی از لیبل‌هایش که قیمت کبریت درجه دو را 25 دینار اعلام کرده، دست‌کم تا پایان دهه 1330 فعال بوده است. نکته‌ی قابل توجه در لیبل‌های این کبریت‌سازی، این است که در برخی از آنها سال تاسیس 1313 عنوان شده و در برخی دیگر 1312 نوشته شده است. جالب‌تر این‌که آنهایی که سال تاسیس 1313 دارد، فاقد عبارت «بازرسی انحصار» است، اما لیبل‌هایی که سال تاسیس را 1312 نوشته، عبارت انحصار را دارد. این نشان می‌دهد مجوز تاسیس در همان دی 1312 صادر شده، اما در 1313 آغاز به‌کار کرده است. فروهر شناخته‌شده‌ترین طرحِ لیبل‌های این کبریت‌سازی است. تاج و دسته‌گل هم لیبل دیگر این کارخانه است که جزو کمیاب‌ترین لیبل‌هاست. اسنادی که از مرکز اسناد ملی به‌دست آمده، نشان می‌دهد این کارخانه در فاصله‌ی سال‌های 1314 تا 1319 به‌شدت فعال بوده و تولید فراوانی داشته است. نیز در بحبوحه‌ی جنگ جهانی دوم که کبریت‌سازان می‌خواستند کبریت را از 15 دینار به 20 دینار افزایش دهند، کبریت‌سازی سعادت یکی از سه کارخانه‌ی بزرگِ کبریت‌سازی بود که وزارت دارایی با آنها وارد گفتگو شد. این کارخانه در دوره‌ای از فعالیتش بیش از پانصد کارگر داشته است. ظاهرا در دوره‌ای که این کبریت‌سازی بسیار فعال بوده، فردی به‌نام محمد علی شالچی مدیریت آن را بر عهده داشته که با فوت وی، ورثه‌اش نمی‌توانند کارخانه را اداره کنند و در سال 1334 آن را تعطیل می‌کنند. فرد دیگری به نام کوچمشگی آن را می‌خرد و در سال 1341 با نام جدید سه ستاره راه‌اندازی می‌کند که در بخش مربوطه به آن خواهم پرداخت.

سال تاسیس این کارخانه 1325 عنوان شده، اما روی تنها لیبل بر جای مانده از این کارخانه عدد 1314 آمده است. این لیبل هم با دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ سفید و کاهی منتشر شده است. در سال 1330 فرمانداری شاهرود طی آگهی‌ای از مردم خواست با خرید از این کبریت، مانع ورشکستگی و تعطیلی آن شوند

از این کبریت‌سازی یک لیبل بیشتر دیده نشده که روی دو نوع کاغذ سفید و کاهی منتشر شده است. این لیبل به دو رنگ قرمز و مشکی چاپ شده و طرح بسیار ساده‌ای دارد. احتمالا مدت کمی فعالیت داشته است.

از این کارخانه نیز فقط یک لیبل دیده شده که به رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی و سفید منتشر شده است. تصویر یک شاخه گل رز که از چهار طرف با نوشته‌های متعارف پر شده است: کبریت گل سرخ، تفتیش انحصاری، مشهد، ایران و 1320 .ظاهرا از این کبریت به پاکستان هم صادر می‌شده است.

.از این کارخانه هم فقط یک لیبل موجود است که به رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. پرنده‌ای که روی این لیبل نقش بسته، مشخص نیست. چرا که تناسبی بین اندازه‌ی بال، دم، سینه و گردنش دیده نمی‌شود و هر کدام به پرنده‌ای دیگر می‌ماند. اطلاعات بیشتری درباره‌ی این کارخانه موجود نیست.

این کارخانه نیز فقط یک لیبل دارد که به‌صورت دو رنگ مشکی و قرمز روی کاغذ کاهی و سفید منتشر شده است. البته از این کبریت صادر هم می‌شده که با عبارت «ویژه صادرات» مشخص است. «دو بُز» نشان ویژه‌ی این کبریت‌سازی است که نحوه‌ی قرارگیری بزها، به‌نوعی تداعی‌گر سر ستون‌های تخت جمشید است. از این کبریت‌سازی، نمونه‌ای در مجموعه‌ی شخصی نگارنده موجود است که ابتدا برای صادرات ساخته شده، اما ظاهرا با چاپ عبارت «مصرف داخله» بعدها در داخل کشور عرض شده است.

اولین کارخانه‌ای که پس از شهریور 1320 در تهران فعالیتش را آغاز کرد. لیبل‌های متنوعی از این کارخانه دیده شده که دست‌کم تا پایان سال 1331 فعال بوده است. تصویر فرشته‌ای که نیزه در دست دارد، احتمالا نخستین طرح این کارخانه بوده است. همین طور کبریت دختر نشان (برگرفته از تصویر شرلی تمپل) که به‌صورت تک‌رنگ روی کاغذ سفید یا کاهی منتشر شده است. یکی از لیبل‌های این کبریت‌سازی، به‌مناسبت ملی شدن صنعت نفت طراحی و منتشر شده که جزو نخستین کبریت‌های مناسبتیِ غیرسلطنتی است. پیش از این به‌مناسبت‌ اتفاقات مرتبط با دربار، کبریت‌هایی منتشر شده بود، اما این طرح به یک رخداد ملی اشاره دارد و در یادبود آن منتشر شده است. این لیبل در سال 1331 به‌صورت سه رنگ (مشکی، زرد و سبز) مجدد چاپ شد. کبریت فیل‌نشان این کبریت‌سازی، نخستین فیلِ کبریت‌های ایرانی است که برای صادرات به پاکستان تولید شد. از امتیاز این کارخانه از سال 1329 در ملایر استفاده شد و چون به مقدار زیاد از چاپ شده بود، هنوز هم از نمونه‌های آن فراوان است.

از این کبریت‌سازی نیز دو طرح لیبل (با تفاوت اندک) دیده شده است؛ مشعلِ (بدون پایه) روشن در میان دسته‌ی برگ‌ها. در یکی از این دو لیبل، نقش و نگاری روی مشعل قرار گرفته که به‌نوعی چهره‌ی انسانی را نشان می‌دهد. این کبریت نمونه‌های صادراتی به پاکستان هم داشته که مانند کبریت امید همدان، بعدا در داخل کشور توزیع شده است.

دو طرح لیبل از این کبریت‌سازی مطرح است: لیبل دو شیر با کره‌ی زمین و لیبل یادبود ابن‌سینا. لیبل شیرها به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ سفید و کاغذ کاهی چاپ شده و لیبل ابن‌سینا به‌صورت دو رنگ سبز و قرمز روی کاغذ کاهی که تداعی‌گر سه رنگ اصلی پرچم کشور است. این لیبل هم جزو معدود لیبل‌های مناسبتیِ غیرسلطنتی است. زنده‌یاد سیدی در کتاب راهنمای کبریت یادآور می‌شود که این لیبل کمیاب است، اما به نظر نمی‌آید که چنین باشد و تقریبا همه‌ی کلکسیونرهای کبریت، نمونه‌هایی از آن دارند.

زنده‌یاد سیدی در کتاب نخستش، این کارخانه را متفاوت از کارخانه کازرونی دانسته که در کتاب دوم (راهنمای کبریت) اصلاح کرده است. کبریت اعلا به‌نام «کازرونی» هم شناخته می‌شود که احتمالا نام مدیر و صاحب آن بوده است. دو طرح از این کارخانه موجود است که در وسط یکی نام کازرونی درج شده و به همین سبب به این نام شناخته شده است. طرح دوم که هلالِ برگ‌ها که تاج (یا شبیه ظرف) در وسط آن قرار دارد. این طرح دو رنگ‌بندی دارد.

تاکنون پنج لیبل از این کبریت‌سازی دیده شده است. کبریت‌های تریلوژی این کبریت‌سازی معروف است: سه اسب، سه نخل و سه سه (333). هر سه طرح از روی مشابه خارجی طراحی و تولید شده است. یک طرح دیگر (کره‌ی زمین در میان‌ هلالِ برگ‌ها) به نظر ابداعی خود این کارخانه است، البته شبیه آن در کبریت‌سازی‌های دیگر هم وجود دارد. طرح‌ سه اسب رنگ‌بندی دارد و سه نخل نمونه صادراتی هم دارد. اطلاعات بیشتری از این کارخانه در دست نیست.

زنده‌یاد سیدی در کتاب نخستش، این کارخانه را متفاوت از کارخانه کازرونی دانسته که در کتاب دوم (راهنمای کبریت) اصلاح کرده است. کبریت اعلا به‌نام «کازرونی» هم شناخته می‌شود که احتمالا نام مدیر و صاحب آن بوده است. دو طرح از این کارخانه موجود است که در وسط یکی نام کازرونی درج شده و به همین سبب به این نام شناخته شده است. طرح دوم که هلالِ برگ‌ها که تاج (یا شبیه ظرف) در وسط آن قرار دارد. این طرح دو رنگ‌بندی دارد.

طرح «مشعل به‌دست» و طرح «کودک و گل» دو طرح‌ِ لیبل این کارخانه است. پس از تبریز دومین شهری است که کبریت بغلی تولید کرد. البته کبریت بغلی با خلال‌های چوبی. این کارخانه مدت کمی فعال بوده است. طرح کبریت بغلی آن، برگرفته از طرح مشعل به‌دست است. این طرح تک‌رنگ روی کاغذ کاهی است. طرح کودک و گل دو بار اجرا شده که با هم تفاوت اندکی دارند (چهره‌ی کودک). مدتی بعد کارخانه به شهرستان اهر منتقل شد و کلمه «اهر» هم روی لیبل‌های جدید درج شد.

از این کبریت‌سازی یک طرح دو رنگ‌ (قرمز و مشکی) منتشر شده است. تصویر یک شاهین بلند پرواز که بر فراز کره ی زمین نشسته است. اطلاعات بیشتری از این کارخانه موجود نیست.

از این کبریت‌سازی یک طرح در دو رنگ‌بندی موجود است. نقش خورشید در وسط لیبل قرار گرفته و چون در میان آن کلمه «خیّام» درج شده، گاهی به‌نام کبریت «خیام» هم شناخته می‌شود. پس از جریانات 1320 چند کارخانه‌ی کبریت‌سازی در نیشابور و درّود راه‌اندازی شد که عمر کوتاهی داشتند. این طرح یک بار به‌صورت دو رنگ مشکی و قرمز روی کاغذ کاهی چاپ شده و در نوبت بعد به‌صورت تک‌رنگ مشکی روی کاغذ کاهی منتشر شده است. شاید دومی، نوعی اِرور (Eror) باشد که رنگ دوم (قرمز) روی آن چاپ نشده باشد.

کبریت‌سازی گیلان هم از آن دسته کارخانه‌هایی است که فقط یک لیبل از آن دیده شده است: طرح گوزن‌ نشان. زنده‌یاد سیدی می‌نویسد این کارخانه 1325 تاسیس شده، اما روی کبریت‌های آن عدد 1324 نقش بسته است. این لیبل یکی از دو لیبل گوزن‌نشان ایرانی است. با وجودی که لیبل‌های سوئدی فراوانی از گوزن طرح شده، اما فقط دو کارخانه به سراغ این حیوان رفته‌اند.

وارونه‌ی کبریت‌سازی شاهین، کبریت همایون طرح‌های متنوعی دارد. طرح دو فرشته‌ی بالدار از پختگی خوبی برخوردار است و یک طرح کاملا کلاسیک و بدیع است. ظاهرا از این طرح، چهار رنگ‌بندی دیده شده: آبی، قرمز، قرمز سیر و نارنجی. دو طرح دیگر (با یک یونیفرم) همایون وجود دارد که بسیار متاثر از طراحی تمبر است و تقسیم‌بندی کادر نیز شبیه تمبر است. احتمالا از این طرح‌ها به خارج صادر می‌شده، چرا که  عبارت ساخت ایران به لاتین در بالای آن درج شده، اما عبارت «صادرات» در آن نیست. لیبل دیگرِ همایون، عقاب یا شاهینی است که بر فراز قله‌ی کوه ایستاده. از این طرح نمونه‌هایی با عبارت «ویژه صادرات» وجود دارد که بعدا «مصرف داخله» روی آن چاپ شده است. مشخص نیست بنایی که در سوی چپِ لیبلِ تمبرگونه‌ی این کارخانه نقش شده، کجاست. به نظر نمی‌رسد بنای شناخته‌شده‌ای از همدان یا شهرهای دیگر باشد. احتمال دارد تصویر خود کارخانه باشد.

این کبریت‌سازی ظاهرا ابتدا در بروجرد بود و سپس به نهاوند منتقل شده است. دو طرح از این کارخانه‌ دیده شده که ترکیبی از یک تاج و دو فرشته است. در لیبلی که مربوط به بروجرد است، فرشته‌ها کوچک‌تر است. این طرح‌ها به‌صورت دو رنگ روی کاغذ سفید و کاهی منتشر شده است.

کبریت‌سازی آذر تنها کبریت‌سازی در اراک بود و پس از آن کارخانه‌ی دیگری در این شهر صنعتی راه‌اندازی نشد. این کبریت‌سازی دو لیبل متفاوت دارد: «نخل و شتر» و «سیگار و کبریت». کبریت شتری آن طرحی ساده و با حاشیه‌ای پر از ستاره است که به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. لیبل دیگر، یک چوب‌کبریتِ روشن است که روی سیگاری روشن ضربدری قرار گرفته و در بالای آنها تاج پهلوی نقش بسته است و همه‌ی اینها در هلال برگ‌ها استوار شده است. این لیبل هم به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی است. از آنجایی که تولید این کارخانه زیاد نبوده، طرح‌های موجود از آن هم اندک و باارزش است.

این کبریت‌سازی ابتدا در در بیرجند بوده و سپس به درّود نیشابور منتقل می‌شود. یک طرح لیبل هم دارد که کله‌ی شیر باابهتی است که درون هلالِ برگ‌ها قرار دارد. با جابه‌جایی کارخانه، نام شهر هم روی لیبل تغییر کرده است. تنها شیرِ لیبلی است که در اندازه‌ی کلوزآپ آمده است. به نقل از کتاب «درّود؛ گوهری در بینالود» در سال 1348 این کارخانه روزانه 4500 قوطی‌کبریت تولید می‌کرده است.

سال تاسیس این کارخانه‌ی کبریت‌سازی محل تردید است: 1325 یا 1326 اما دو طرح از این کبریت‌سازی موجود است: لیبل «منظره‌ی ساحل و کشتی با دو نخل» و لیبل «سه ستاره». لیبل ساحل به‌صورت سه رنگ سبز، قرمز و مشکی چاپ شده است. لیبل سه ستاره هم شبیه‌سازی سه ستاره‌ی سوئدی است که به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی چاپ شده است. سه ستاره‌ی بروجرد زودتر از سه ستاره‌های دیگر (ژاله، زنجان و شعله) منتشر شده و قدیمی است. با این حال چون سه ستاره‌ی شعله کمتر است، ارزش‌اش از سه ستاره‌های دیگر بیشتر است.

از این کبریت‌سازی فقط یک لیبل موجود است و اطلاعات چندانی از آن وجود ندارد. این لیبل به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی منتشر شده است. نمونه‌های صادراتی آن با درج «صادرات» مشخص شده است.

از این کارخانه سه طرح لیبل موجود است. درباره‌ی این کارخانه در کتاب «درّود؛ گوهری در بینالود» آمده است: «صنعت کبریت‌سازی از سال 1325 خ. با تاسیس کارخانه‌ی جهان، در شهر درّود شروع شد. محصولات این کارخانه شهرت فراوانی در خراسان به‌دست آورد. پس از آن، از سال 1333 به بعد کارخانجات دیگری به ‌نام‎های پارس، سه ستاره، نخل و کشتی، بوعلی سینا، روشن، گل، ماه در این شهر به راه افتادند. فراوانی کارگر و دستمزد پایین آن، از عوامل رونق این کارخانجات بود. در این کارخانجات مراحل مختلف ساخت قوطی و چوب کبریت از کنده‎های چوب تا بسته‎بندی، زدن گوگرد به چوب‎ها و برچسب زدن بر قوطی‎های کوچک چوبی تولیدی، با دست صورت می‎گرفت و افراد زیادی از زن و مرد و پیر و جوان و کودک در این کارخانجات مشغول کار بودند. در سال 1348 کارخانه جهان 15000 ، پارس 4500 ، روشن 4500 ، سه ستاره و نخل و کشتی جمعا 9000 و کارخانه گل 6000 قوطی کبریت تولید روزانه داشتند. در این میان کارخانه‌ی جهان پیشرفته‎تر و مجهز به دستگاه‎های اتوماتیک بود. روی هم رفته، حدود 600 نفر در این کارخانجات مشغول بودند. از سال‎های بعد از 1350 با رونق گرفتن بازار قالی‌بافی و کمبود کارگر و همچنین مکانیزه شدن این صنعت، امتیاز کارخانجات فوق به تبریز و دیگر مناطق فروخته شد.»

از جمله کارخانه‌هایی است که فقط یک طرح لیبل دارد. شیر نیم‌رخ در میان هلالِ برگ‌ها است که به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی چاپ شده است.

فقط یک نمونه لیبل از این کارخانه موجود است که بعدها به ابهر انتقال داده شد، اما بعضی جریانات، مانع تهیه و فروش این کبریت شدند. از این رو، این لیبل جزو نمونه‌های کمیاب است.

این کارخانه یک طرح لیبل دارد، اما با تغییر رنگ یا حاشیه‌نگاری، آن را متنوع کرده است. طرح سه رُز (غنچه، نیمه‌باز و باز) این کارخانه جزو بهترین‌هاست. اگر چه «سه رُز» یک برند شناخته‌شده است، اما سه رز این کبریت‌سازی، کاملا ایرانی است.

این کارخانه ارتباطی با تابان در اصفهان ندارد و فقط مشابهت اسمی است. این کارخانه هم فقط یک لیبل تولید کرده که ترکیبی از پرچم و کره‌ی زمین است. این لیبل به‌صورت دو رنگ قرمز و سبز چاپ شده که در بعضی قسمت‌های آن از بر هم‌نشینی این دو رنگ، رنگ سومی پدید آمده که نزدیک به قهوه‌ای پر رنگ است.

شرکت تجارتی و صنعتی خراسان فقط یک طرح لیبل دارد که برگرفته از بال‌های فروهر است و در وسط آن دایره‌ای خالی قرار گرفته که می‌توانسته جای آرم یا نوشته‌ای باشد. این لیبل نیز به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. اطلاعات بیشتری درباره‌ی این کارخانه موجود نیست. نیز این‌که متعلق به چه کسی یا کسانی بوده است.

این کارخانه نیز فقط یک طرح لیبل دارد که نقش عقاب است. عقاب این کبریت‌سازی با ابهت طراحی شده و در کادر تنها قرار گرفته است. از جمله لیبل‌هایی است که به‌طور خلاصه و گرافیکی ارائه شده است. به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی یا قرمز و صورمه‌ای است. اندازه‌ی یکی از این لیبل‌ها مناسب کبریت کوچک است که ظاهرا این کارخانه از این نوع کبریت هم تولید می‌کرده است. لیبل قراص این کارخانه، از نظر طراحی و چاپ، کیفیت پایین‌تری دارد.

کبریت‌سازی فروزان سه طرح مختلف در رنگ‌بندی‌های متفاوت دارد: فرشته‌ها با مشعل، گنبد، گوزن. در لیبل فرشته‌ها و مشعلِ فروزان، فرشته‌ها شبیه فرشته‌های کبریت‌سازی «تاج» نهاوند است، با اندکی تفاوت. همین‌طور مشعل که شبیه مشعل کبریت‌سازی «شهباز» است. لیبل فرشته‌ها با مشعل در سه رنگ‌بندی است: قرمز سیر، قرمز روشن و قرمز اناری. به نظر می‌رسد این اختلاف رنگ، نتیجه‌ی انتخاب رنگ نیست، بلکه شدت و ضعف فشارِ ماشین چاپ است. اما در طرح گنبد، تغییر رنگ‌بندی واضح است: سبز با قرمز، قرمز با آبی (بدون حاشیه) و قرمز با آبی (با حاشیه). ضمن این‌که برخی از نمونه‌های این لیبل گنبدی برای صادرات در نظر گرفته شده بود. طرح گنبدی ویژه صادرات بوده که بعدا عبارت «مصرف داخله» روی آن درج شده است.

این کارخانه در تهران بوده و کبریت‌های بغلی تولید می‌کرده است. تنها طرحی که از این کارخانه موجود است، مربوط به کبریتی است که تصویر میکی‌موس روی آن چاپ شده است. از آنجایی که اطلاعات دیگری درباره‌ی این کبریت‌سازی موجود نیست، نمی‌توان از چند و چون عاقبت آن چیزی نوشت. به نظر می‌رسد کارخانه‌ی «کبریت بغلی تهران» پس از شمس شکل گرفته یا از آن منشعب شده باشد.

این کبریت‌سازی یک لیبل دارد که روی دو کاغذ سفید و کاهی چاپ شده است. لیبل سه رز مهر در نهایت سادگی و خلاصگی طراحی شده و نوشته‌های آن از یک جنس و به یک اندازه است. خطوط ظریفی که گل‌ها را ترسیم کرده، جنبه‌ی مینیاتوری به لیبل داده است.

زنده‌یاد سیدی درباره‌ی کبریت‌سازی ملی در سال 1347 چنین می‌نویسد: «تنها کبریتی است که در حال حاضر در تهران تهیه می‌شود و جنس آن نسبتا خوب و بعد از چهار کارخانه‌ی بزرگ در مرتبه پنجم قرار گرفته است.» سه لیبل مهم و شناخته‌شده دارد: ماه و ستاره، طاوس، پروانه و گل. پروانه و گل در دو رنگ‌بندی چاپ شده: آبی با نارنجی و قرمز با مشکی. لیبل طاوس هم به زیبایی طراحی شده است. این طاوس (با تغییراتی) بعدها روی یک مجموعه از کبریت‌ مقوایی‌های توکلی قرار گرفت.

کبریت‌سازی افسر سه لیبلِ افسانه‌ای دارد که برخاسته از اندیشه‌ی ایرانی است: نبرد شیر با اژدها، نبرد انسان با شیر، طاوس و گلدان. همین‌طور نبرد انسان با شیر که روی کاغذهای مختلف کاهی و سفید چاپ شده است با این رنگ‌بندی: 1. قرمز روشن روی کاغذ کاهی تصویر و نوشته سبز روشن 2. قرمز روی کاغذ کاهی تصویر و نوشته سیاه 3. قرمز روی کاغذ زرد تصویر و نوشته سیاه 4. روی کاغذ قهوه‌ای روشن تصویر و نوشته سیاه 5. قرمز روی کاغذ سفید تصویر و نوشته آبی سیر 6. قرمز روی کاغذ سفید تصویر و نوشته بنفش. این طرح، آرم بانک ملی ایران بود که در اسکناس‌های آن دوره هم چاپ شد.

کارخانه‌ی کبریت‌سازی نور مدت کمی فعالیت داشت و فقط یک لیبل از آن دیده شده است. این لیبل، تنها لیبلی است که کلمه‌ی «کبریت» در بزرگ‌ترین اندازه آمده و تقریبا تمام طول کادر را پوشانده است.

کبریت‌سازی برق فقط یک لیبل دارد که به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. طراحی آن خلاصه و خطی است، به‌طوری که خطوط نازکِ آن به‌راحتی قابل تشخیص نیست. این کارخانه مدت کمی فعال بود، از این رو، تعداد کمی از کبریت‌ها و لیبل‌هایش باقی مانده و کمیاب محسوب می‌شود.

از این کبریت‌سازی فقط یک لیبل موجود است در دو رنگ‌بندی: قرمز با آبی و نارنجی با صورمه‌ای. درباره‌ی این کارخانه در کتاب راهنمای کبریت آمده است: «کبریت پرستو نخستین کبریت پهن در ایران است و بعدا در اندازه‌ی معمولی هم ساخته شد. همچنین نخستین کبریتی است که پشت قوطی را به تبلیغات کالای تجارتی اختصاص داده بود و جزو کبریت‌های خوب محسوب می‌شود.»

کبریت‌سازی نسب یک طرح لیبل دارد که در روی دو نوع کاغذ موجود است: کاغذ کاهی و کاغذ قرمز. تصویر عقاب و نوشته‌هایی که چهار طرف کادر لیبل را احاطه کرده است. این کبریت‌سازی به سبب کیفیت پایین محصولاتش، مدت کمی فعال بود، اما لیبل‌های آن جزو باارزش‌ترین لیبل‌هاست. دو نکته‌ی خاص در این لیبل است:

1. درج عبارت Eagle Brand که نشانه‌ی آشنایی صاحبان و مدیران کارخانه با مقدماتِ دانش بازاریابی است.
2. همین‌طور درج عبارت «کبریت سالم» که به‌نوعی اسلوگان این کبریت‌سازی محسوب می‌شود.

لیبل این کبریت‌سازی، عقابی است که کبریت روشن به منقار دارد، همچون کبریت‌سازی پرستو (پرستویی که کبریت روشن به منقار گرفته) که همزمان با این کارخانه فعالیت داشته است.

این کبریت‌سازی هم یک لیبل منتشر کرده که به طیاره‌نشان معروف است. سه طیاره در وسط یک حاشیه قرار گرفته است. کبریت طیاره نشان، پس از آن باب شد که کبریت‌های طیاره‌نشان شوروی وارد ایران شد و چون کیفیت بهتری از کبریت‌های ایرانی داشت، نزد مصرف‌کنندگان، سابقه‌ی خوبی یافت.

کبریت‌سازی شهباز هم مانند کبریت‌سازی ناهید یک لیبل دارد که به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. این کارخانه نیز مدت کمی فعال بود و تولید کمی داشته، از این رو لیبل‌هایش جزو کمیاب‌ترین لیبل‌های کبریت است.

از آنجایی که این کبریت‌سازی مدت کمی فعالیت داشته، فقط یک لیبل دارد. لیبل لوستر که جزو کمیاب‌ترین لیبل‌های ایرانی است. هر چند کیفیت فنی کبریت‌هایش نازل بوده، اما به همین دلیل کم بودنِ تولیدش، تعداد کمی از این لیبل‌ موجود است.

کبریت‌سازی اتحاد از جمله کبریت‌سازی‌هایی است که در دوره‌ی بی‌سر و سامانی سال‌های 1320 تا 1332 راه‌اندازی شد. ویژگی کارخانه‌هایی که در این دوره فعالیت داشتند، سه مساله است: کیفیتِ پایین محصولات، عمر کوتاه و تعداد اندکِ لیبل (یکی‌دو تا). اتحاد هم یک طرح در دو رنگ‌بندی دارد: شیری که روی دو پا ایستاده و غرش می‌کند. این‌گونه‌ تصویرسازی شیر، کمتر رخ داده است. این لیبل (هر دو شکل‌اش) کمیاب است

کبریت‌سازی مشعل نیز همچون شهباز و ناهید، محصول یک دوره است. از این رو، فقط یک لیبل از آن منتشر شده که بسیار کمیاب هم هست.

این کارخانه، نخستین سازنده‌ی کبریت بغلی (مقوایی) در ایران است که برای تبلیغات ساخته می‌شد. زنده‌یاد سیدی معتقد است که از بدو تاسیس تا تعطیل شدن کارخانه، بیش از دو هزار رقم تبلیغات مختلف پشت و روی جلد چاپ شد و موقع نبودن سفارش متفرقه برای روغن نباتی گل و صابون ری یا خود کبریت بغلی که هر سه تشکیلات مربوط به یک موسسه بود تبلیغ می‌شد. البته نخستین کبریت بغلی چوبی (بدون تبلیغات) حدود سال 1310 در تبریز ساخته شد. این کارخانه به پاکستان هم صادرات داشته است. پنجاه درصد سرمایه‌ی اولیه از هژبر یزدانی بود. سال 1355 یک بار دچار سانحه آتش‌سوزی شد. این کارخانه پس از انقلاب با نام کبریت ایران دوباره آغاز به‌کار کرد که اکنون دیگر فعال نیست.

.تاریخ تاسیس کبریت‌سازی دقیقا مشخص نیست (احتمالا 1327). کبریت‌سازی ژاله دو طرح لیبل دارد: یکی بر پایه‌ی لوگوی ژاله طراحی شده و گل و برگ اطراف آن قرار گرفته و دیگری کبریت سه ستاره است که ستاره‌های آن در دو نوع مختلف طراحی شده است.

این کارخانه هم یک طرح لیبل دارد که گونه‌ی صادراتی و داخلی آن فقط با عبارت «صادرات» قابل تمیز دادن است. طرح بُز نشان متعلق به این کبریت‌سازی است که لیبل آن به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. طراحی بز مشابه خارجی دارد، اما حاشیه‌های اطراف آن، طراحی حساب‌شده و بهتری دارد. لیبل صادراتی آن کمتر است و جزو کمیاب‌ها محسوب می‌شود. اطلاعات بیشتری درباره‌ی این کارخانه‌ی کبریت‌سازی در دسترس نیست.

آغاز به‌کار این کارخانه سال 1324 در مشهد بود که هم کبریت چوبی تولید می‌کرد و هم کبریت بغلی. این کارخانه هم در مشهد فعال بوده و هم در قزوین. ظاهرا تا زمانی که در مشهد بوده، کارخانه‌ی کوچکی بوده، اما در سال 1331 با معرفی‌نامه‌ای که مدیر آن (غلامرضا عطار) از نمایندگان قزوین می‌گیرد و به سازمان برنامه ارائه می‌دهد، موفق می‌شود دویست هزار تومان وام از «بانک صنعتی و معدنی ایران» دریافت کند و کارخانه‌ای بزرگ پدید آورد که 600 کارگر داشته باشد. لیبل کبریت‌هایش در مشهد و قزوین یکی است، فقط نام شهر تغییر یافته است.

این کارخانه‌ی کبریت‌سازی دو طرح لیبل دارد که سبد گل است. این لیبل در دو شکل (زمینه آبی و سبد سفید، زمینه سفید و سبد آبی) چاپ شده که نمونه‌ی سوئدی آن بسیار معروف است. از این سبد میوه و گل در سایر کشورها هم شبیه‌سازی شده، از جمله پاکستان، هند، ژاپن و چین. درباره‌ی این کبریت‌سازی پیش‌تر اشاره شد که در سال 1348 روزانه حدود شش هزار قوطی کبریت تولید می‌کرده است. قوطی‌های این کبریت‌سازی کمی پهن‌تر از سایر کبریت‌هاست.

از این کبریت‌سازی دو لیبل موجود است: «قایق و دریا» و «دهقان‌نشان». اولی به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی و سفید چاپ شده که به‌نوعی تداعی‌گر لیبل‌های کبریت‌سازی بروجرد و کبریت‌سازی شرق است. با این تفاوت که لیبل تابش از نظر طراحی قوی‌تر و حساب‌شده‌تر است. ضمن این‌که دو لیبلِ مشابه با ترکیب سه رنگ ساخته شده،‌ اما لیبل تابش از دو رنگ تشکیل شده است. لیبل دیگر این کبریت‌سازی (دهقان‌نشان) در دو رنگ‌بندی است: قرمز با سبز و تک‌رنگ مشکی. لیبل‌های تابش به‌دلیل تولید اندک، اکنون جزو کمیاب‌ترین‌هاست.

این کارخانه، نخستین کارخانه‌ی کبریت‌سازی در کرج است که فقط یک لیبل از آن موجود است. تصویر طراحی شده‌ی شعله‌ی آتش که بسیار ساده و البته زمخت به نظر می‌رسد. این لیبل به‌صورت دو رنگ قرمز و مشکی روی کاغذ کاهی چاپ شده است. لیبل قراص آن هم به‌صورت دو رنگ دیده شده و هم به‌صورت تک‌رنگ مشکی، که احتمال نوعی اِرور (Eror) هم وجود دارد.

کبریت‌سازی صنعتی ماه به دلیل این‌که از تصویر ماه و نوشته استفاده می‌کند، لیبل‌های متعدد اما یکنواخت دارد. دست‌کم سه نمونه از آن دیده شده که تصویر هلال ماه در وسط قرار گرفته و اطراف آن با نوشته‌های متعارف پر شده است. برای نخستین بار روی لیبل‌های این کارخانه عبارت «تقدیم می‌شود» درج شده است.

این کارخانه همان کبریت‌سازی سعادت زنجان است که از 1312 تا 1334 فعال بود. در 1341 آقای کوچمشگی کارخانه را خریداری و دوباره فعالیتش را آغاز می‌کند، اما مدتی بعد و پس آن‌که از عهده‌ی مخارج و بدهی‌های آن برنمی‌آید، کارخانه دوباره تعطیل شد. در 4/3/1354 هیات حمایت از صنایع به منظور جلوگیری از تعطیل شدن کارخانه و بیکار شدن کارگران، آن را به‌طور امانی اداره کرد. از سال 1367 ماشین‌آلات کارخانه به محل جدیدی در ابتدای جاده فرودگاه منتقل می‌شود و در آنجا کارخانه تولیدش را آغاز می‌کند. ساختمان قدیمی این کارخانه (ضلع شرقی خیابان کارگر (صفا)، نرسیده به بلوار چمران) در مالکیت بانک ملی است، اما ساختمان کارخانه‌ی جدید واقع در ابتدای جاده فرودگاه، اکنون تعطیل است. سال 1383 این کارخانه به بخش خصوصی واگذار می‌شود و شخصی به‌نام خرازیان آن را خریداری می‌کند، اما در جریان آتش‌سوزی سال 1385 دستگاه مرکزی آتش می‌گیرد و کارخانه کللا تعطیل می‌شود. محصولات این کبریت‌سازی به‌علت شهرت طرحِ سه‌ ستاره، بیشتر به این نام مشهور شد. این کارخانه لیبل‌های لباس محلی هم (دو نمونه) منتشر کرد. همین طور طرحی از سه ستاره با نام «کبریت غرب» تولید کرد. «کبریت مهر» هم از تولیدات این کبریت‌سازی است. به نظر می‌رسد کبریت‌های «کوچمشگی» همدان هم متعلق به همین آقای کوچمشگی بوده که در همدان می‌ساخته است.

احتمالا در این زمان که کارخانه‌ی کبریت‌سازی اصفهان راه‌اندازی شده، کبریت‌سازی دیگری فعال نبوده، چرا که معمولا وقتی نام شهر بر یک کارخانه‌ی کبریت‌سازی قرار می‌گرفته که فقط یک تولیدی کبریت وجود داشته باشد. این کبریت‌سازی دو لیبل متفاوت دارد: «خروس»‌نشان و «چتر»نشان. لیبل چتری آن مشابه خارجی دارد، اما به دلیل نگاتیو شدن رنگ‌ها و قرار گرفتن رنگ صورمه‌ای تیره در بک‌گراند، کیفیت چاپی بسیار نازلی دارد. لیبل خروس‌نشان، طراحی ایرانی دارد که ممکن است متاثر از برند آدامس خروس باشد.

این کارخانه در داخل مجموعه‌ی کبریت‌سازی ممتاز تاسیس شد و اکنون نیز این کارخانه با کارخانه‌ی «ممتاز» با هم فعالیت دارند. این شرکت سهامدار کبریت‌سازی مشکین نیز هست.

کبریت‌سازی صدقیانی از جمله معدود کارخانه‌هایی است که محصولاتِ متنوع‌اش، صنعت کبریت‌سازی و طراحی کبریت در ایران را متحول کرد. کبریت‌های چوبی، مقوایی معمولی و آشپزخانه، پلاستیکی و مجموعه‌طرح‌های مختلف این کارخانه سبب رونق کبریت‌سازی شد. این کارخانه که زمانی سومین کارخانه‌ی بزرگ تولید کبریت در ایران بود، اکنون با نام «کبریت تبریز» فعالیت می‌کند. در برخی منابع سال تاسیس این کارخانه 1341 عنوان شده است.

کبریت‌سازی آذر ابهر که اکنون نیز فعال است، پیش از انقلاب راه‌اندازی شد. آذر ابهر زمانی فعالیتش را آغاز کرد که تولید کبریت‌های چوبی مقرون به‌صرفه نبود. از این رو در مجموعه‌ی بررسی‌های این کتاب قرار نمی‌گیرد، اما از آنجایی که آغاز به‌کار آن، مربوط به پیش از انقلاب است، در فهرست کارخانه‌ها به نام و سال راه‌اندازی‌اش اشاره می‌شود.